مسیر سخت صعود به قله عدالت

یکی از موضوعات مهمی که رهبر معظم انقلاب اسلامی همیشه بر آن تأکید داشته و جزو دغدغه‌های جدی ایشان بوده، بحث کلیدی و مهم عدالت است. ایشان در سخنرانی اخیرشان (29 بهمن در دیدار هزاران نفر از مردم تبریز) بار دیگر به این موضوع پرداختند و به واقعیتی تلخ و تأمل‌برانگیز، چنین اشاره کردند: «ما دهه‌ چهارم انقلاب را دهه‌ پیشرفت و عدالت نامگذاری کردیم و پیشرفت به معنای واقعی کلمه در کشور اتّفاق افتاده است؛ عدالت را نمی‌گویم؛ درمورد عدالت ما عقب‌مانده هستیم؛ در این تردیدی نیست؛ خودمان اعتراف می‌کنیم، اقرار می‌کنیم. در دهه‌ پیشرفت و عدالت بایستی هم در پیشرفت موفّق می‌شدیم، هم در عدالت؛ در پیشرفت به معنای واقعی کلمه موفّق شدیم، واقعاً پیشرفت کردیم و در همه‌ زمینه‌ها پیشرفت اتّفاق افتاده است؛ [امّا] در زمینه‌ عدالت، باید تلاش کنیم، باید کار کنیم، باید از خدای متعال و از مردم عزیز عذرخواهی کنیم. در مورد عدالت مشکل داریم و ان‌شاءالله با همّت مردان و زنان کارآمد و مؤمن، در این ناحیه هم پیشرفت خواهیم کرد.»

ردپای این گلایه و نارضایتی را در مواضع پیشین رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز می‌توان یافت. ایشان 31 تیر سال جاری در دیدار جمعی از استادان و نخبگان دانشگاهی فرمودند: «این ‌همه حرف عدالت اجتماعی را همه می‌زنیم، این‌همه راجع به عدالت اجتماعی می‌گوییم، جزو واضحات و مسلّمات است. خب کو؟ حالا تحقّق پیدا کرد عدالت اجتماعی؟ ضریب جینی روزبه‌روز بالاتر رفته است، بدتر شده است. چرا؟ علّت چیست؟ این فکرِ درست، این خواستِ درست، این هدفِ درست، چرا در کشور تحقّق پیدا نمی‏کند؟» چند هفته پیش از آن (17 خرداد 1396) نیز در دیدار دانشجویان به آنان توصیه می‌کنند بحث عدالت را به مثابه یک کلیدواژه اصلی و مهم فراموش نکرده و روی آن کار کنند. درباره این موضوع و مطالبه مهم رهبر معظم انقلاب و آحاد ملت، نکات زیر قابل تأمل و بررسی است.

1ـ آرمانی دینی و اسلامی

عدالت، تنها موضوعی اجتماعی و مربوط به سیاست و حکمرانی نیست؛ بلکه ریشه در اعتقادات دینی و اسلامی دارد. در واقع، عدالت یک گزینه و انتخاب نیست؛ برپایی و گسترش و تعمیق آن یک رسالت و وظیفه دینی است. رهبر معظم انقلاب اسلامی در مراسم 14 خرداد سال گذشته، عدالت‌طلبی را جزو اصول و مسلّمات فکری و عملی امام راحل بیان کردند و فرمودند: «اینکه ما عرض کردیم باید به آن آرمان‌ها پابند بود، باید دنبال عدالت اجتماعی بود، دنبال حمایت از محرومین بود، دنبال حمایت از مظلوم بود، با ظالم و مستکبر باید مقابله کرد، زیر بار او نرفت، اینها همه مطالبات اسلامی است، اسلام اینها را از ما خواسته است؛ این‌جور نیست که فقط یک محاسبه‌ عقلایی و انسانی باشد؛ تکلیف دینی است. هرکسی این چیزها را از اسلام جدا کند، اسلام را نشناخته است؛ هرکسی حوزه‌ معرفتی اسلام را و حوزه‌ عملی اسلام را از محیط زندگی اجتماعی مردم و سیاسی مردم دور کند، بلاشک اسلام را نشناخته است.»

2ـ هشدار درباره عدالت منهای معنویت و عقلانیت

یکی از موضوعات مهمی که درباره عدالت باید در نظر داشت تا این آرمان به ابزاری برضد خود تبدیل نشود، توجه به امر معنویت و سمت و سوی الهی عدالت‌طلبی است. در واقع، عدالت منهای معنویت، مفهومی ابتر و کاذب است که نه تنها به سعادت منجر نمی‌شود؛ بلکه آسیب و آفت‌های خاص خود را نیز به همراه دارد. وضعیت امروز برخی از سیاستمداران مدعی عدالت که از معنویت و خلوص فاصله گرفته‌اند، گواه این مدعاست.

افزون بر معنویت، عقلانیت نیز یکی دیگر از ملزومات عدالت است. بی‌تردید عدالت بدون عقلانیت آرمانی کور است که به جای مرهم نهادن بر زخم‌های جامعه، صدمه را بیشتر می‌کند.

رهبر معظم انقلاب اسلامی 16 شهریور سال 1388 خطاب به اعضای هیئت دولت وقت می‌فرمایند: «در عدالت، هم عقلانیت بایستی مورد توجه باشد، هم معنویت. این را ما قبلاً هم عرض کرده‌‌‌‌‌‌ایم. اگر معنویت با عدالت همراه نباشد، عدالت می‌شود یک شعار توخالی. خیلی‌ها حرف عدالت را می‌زنند، اما چون معنویت و آن نگاه معنوی نیست، بیشتر جنبه‌‌‌‌‌‌ سیاسی و شکلی پیدا می‌کند. دوم، عقلانیت. اگر عقلانیت در عدالت نباشد، گاهی اوقات عدالت به ضد خودش تبدیل می‌شود؛ اگر درست در باب عدالت محاسبه نباشد. خیلی از کارها را گاهی بعضی از این گروه‌‌‌‌‌‌های تند و افراطی توی این کشور به عنوان عدالت کرده‌‌‌‌‌‌اند، که ضد عدالت شده. اتفاقاً حالا همان تندی‌های آن حضرات موجب شده که خود آنها صدوهشتاد درجه گرایش‌های‌شان عوض بشود! جور دیگری حرف بزنند، جور دیگری فکر کنند، جور دیگری عمل بکنند.»

نکته تأمل‌برانگیز آنجاست که ایشان در اوایل کار دولت نهم نیز در دیدار اعضای کابینه به شکل مبسوط‌تری درباره لزوم توجه به معنویت در عدالت‌طلبی و آثار بی‌توجهی به معنویت در این مسیر طولانی و سخت، هشدارهای جدی داده بودند.

3ـ چرا پیشرفت باید با عدالت باشد؟

رهبر معظم انقلاب اسلامی دهه چهارم انقلاب را دهه پیشرفت و عدالت نامیدند. متأسفانه نگاه‌ها و جریانات پرنفوذی در کشور وجود دارد که مشغول فعالیت هستند و با الگوگیری از غرب، توسعه و پیشرفت را بدون توجه به شاخصه کلیدی عدالت دنبال می‌کنند. از منظر این عده، رشد و توسعه به هر قیمتی موجه است، حتی اگر به قیمت له شدن اقشار ضعیف و فقیر زیر چرخ‌های توسعه باشد.

حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای اوایل آغاز به کار دولت نخست آقای روحانی (16 شهریور 1392) در این باره می‌فرمایند: «بنده بارها عرض كرده‌ام در جلسات خصوصی با بعضی از شماها در طول این سال‌ها معتقد نیستم به پیشرفتِ بدون عدالت. ما این دهه را اسم گذاشتیم به «دهه‌ پیشرفت و عدالت». پیشرفت بدون عدالت همان نتیجه‌ای را خواهد داد كه شما از تمدّن پرجلوه‌ غرب، امروز دارید مشاهد می‌كنید. ثروت و قدرت و علم و فناوری، بیشتر از آن چیزی كه اینها دارند برای این دوره تصوّر نمی‌شده؛ اینها حدّاكثر را دارند، امّا در عین حال شما ملاحظه كنید آنجا عدالت وجود ندارد. حالا در زمینه‌ عدالت قضایی، در تبلیغات سینمایی و داستانی و مانند اینها، حرف زیاد می‌زنند ـ كه غالباً، یعنی صدی هشتاد، دروغ است؛ اطّلاعاتی كه انسان در زمینه‌های قضایی دارد هم [نتیجه می‌دهد كه‌] این خبرها نیست در غرب ـ امّا در زمینه‌ اقتصادی كه كاملاً واضح است. كسانی هستند كه از گرسنگی می‌میرند، كسانی هستند كه در سرمای فرض كنید كه ده درجه زیر صفر در فلان كشور می‌میرند، یا از گرمای چهل درجه می‌میرند! چرا انسان در گرمای چهل درجه به هلاكت بیفتد و بمیرد؟ جز این است كه سر پناه ندارد، خانه ندارد، در گوشه‌ خیابان است، [در] گرمای چهل درجه، آب هم به او نمی‌رسد، از بین می‌رود؟ اینها وجود دارد؛ و [از طرفی‌] ثروت‌های انبوه افسانه‌ای هم امروز در غرب وجود دارد. این بی‌عدالتی است، ما این را نمی‌خواهیم، اسلام این را از ما نخواسته. ما پیشرفت را لازم داریم، پیشرفت به همان معنایی كه امروز در ادبیّات غربی به ‌عنوان توسعه یاد می‌شود، ما اسمش را می‌گذاریم پیشرفت؛ این پیشرفت، قطعاً بایستی همراه با عدالت باشد. خب، در قرآن هم شما ملاحظه می‌كنید؛ همه‌ ارسالِ رُسُل و انزال كتب و مانند اینها «لِیَقُومَ النّاسُ بالقِسط» است؛ برای این است كه جامعه با قسط زندگی بكند.»

4ـ شاخص‌هایی برای ارزیابی و حرکت

هر پدیده‌ای برای سنجش و پویایی و حرکت رو به جلو به شاخص نیاز دارد. حال وقتی از عدالت سخن می‌گوییم، دقیقاً یعنی چه؟ چطور می‌توانیم وضعیت عدالت امسال را با سال گذشته مقایسه کنیم؟ اگر بخواهیم عدالت را گسترش بدهیم، از کجاها باید شروع کرد و دقیقاً باید چه کنیم؟

پاسخ این پرسش‌ها را می‌توان در بخشی از سند ابلاغی برنامه پنجم توسعه یافت. در این سند که دی ماه سال 1378 خطاب به رئیس‌جمهور وقت صادر شده، بخشی با عنوان «گسترش عدالت اجتماعی» که زیرمجموعه امور اقتصادی است، وجود دارد. بندهایی از این بخش عبارتند از:

34ـ تنظیم همه فعالیت‏های مربوط به رشد و توسعه اقتصادی بر پایه عدالت اجتماعی و کاهش فاصله میان درآمدهای طبقات و رفع محرومیت از قشرهای کم‌درآمد با تأکید بر موارد زیر:

1ـ34ـ جبران نابرابری‏های غیرموجه درآمدی از طریق سیاست‌های مالیاتی، اعطای یارانه‏های هدفمند و سازوکارهای بیمه‏ای.

2ـ34ـ تکمیل بانک اطلاعات مربوط به اقشار دو دهک پایین درآمدی و به هنگام کردن مداوم آن.

3ـ34ـ هدفمند کردن یارانه‏های آشکار و اجرای تدریجی هدفمند کردن یارانه‏های غیرآشکار.

4ـ34ـ تأمین برخورداری آحاد جامعه از اطلاعات اقتصادی.

35ـ اقدامات لازم برای جبران عقب‌ماندگی‏های حاصل از دوران‌های تاریخی گذشته با تأکید بر:

1ـ35ـ‌ ارتقای سطح درآمد و زندگی روستاییان و کشاورزان با تهیه طرح‌های توسعه روستایی، گسترش کشاورزی صنعتی، صنایع روستایی و خدمات نوین و اصلاح نظام قیمت‏گذاری محصولات کشاورزی.

2ـ35ـ‌ گسترش فعالیت‏های اقتصادی در مناطق مرزی و سواحل جنوبی و جزایر با بهره‌گیری از ظرفیت‏های بازرگانی خارجی کشور.

3ـ35ـ ‌کاهش فاصله دو دهک بالا و پایین درآمدی جامعه، به طوری که ضریب جینی به حداکثر 35/0 در پایان برنامه برسد.

4ـ35ـ‌ انجام اقدامات ضروری برای رساندن میزان بیکاری در کشور به 7 درصد.

5ـ35ـ‌ تأمین بیمه فراگیر و کارآمد و گسترش کمّی و کیفی نظام تأمین اجتماعی و خدمات بیمه درمانی.

6ـ35ـ‌ توسعه نظام‏های پیشگیری از آسیب‏های فردی و اجتماعی.

7ـ35ـ‌ حمایت از اقشار محروم و زنان سرپرست خانوار.

8ـ35ـ ‌توسعه بخش تعاون با هدف توانمندسازی اقشار متوسط و کم‏درآمد جامعه، به نحوی که تا پایان برنامه پنجم سهم تعاون به 25 درصد برسد.

در پایان می‌توان گفت، با وجود گذشت حدود یک دهه، این بندها و اهداف، شاخص‌های روشن و مناسبی برای حرکت در مسیر عدالت و ارزیابی میزان موفقیت این حرکت هستند.

سوتیترها:

*ما پیشرفت را لازم داریم، پیشرفت به همان معنایی كه امروز در ادبیّات غربی به ‌عنوان توسعه یاد می‌شود، ما اسمش را می‌گذاریم پیشرفت؛ این پیشرفت، قطعاً بایستی همراه با عدالت باشد.

*باید دنبال عدالت اجتماعی بود، دنبال حمایت از محرومین بود، دنبال حمایت از مظلوم بود، با ظالم و مستکبر باید مقابله کرد، زیر بار او نرفت، اینها همه مطالبات اسلامی است، اسلام اینها را از ما خواسته است

اشاره:

رهبر معظم انقلاب اسلامی به تازگی و برای چندمین بار درباره عقب‌ماندگی در حوزه عدالت هشدار دادند و پیشرفت بدون عدالت را ناقص دانستند و درباره جبران این عقب‌ماندگی با کمک آحاد جامعه ابراز امیدواری کردند. این مسئله ایجاب می‌کند، موضوع عدالت و جوانب مختلف آن به طور جدی‌تر در دستور کار اهل فکر، مدیران و مسئولان قرار گیرد و پرسش‌های جدی و بنیادین در این باره طرح شود؛ ریشه‌های عدالت چیست؟ عدالت بدون معنویت و عقلانیت چه عوارض و آثاری دارد؟ شاخص‌های سنجش عدالت کدامند؟